قصیده   

 قصیده نوعی از شعر است که دو مصراع بیت اول و مصراع های دوم بقیه ی بیت های آن هم قافیه اند. 

طول قصیده از 15 بیت تا 60 بیت می تواند باشد. لحن و موضوع قصیده حماسی است و در آن از مدح و مفاخره و هجو و ذم و .... سخن می رود و مسائل دیگر از قبیل مسائل اخلاقی و دینی و وصف طبیعت در قصیده جنبه فرعی دارد. هر چند قصاید شاعرانی چون ناصرخسرو به موضوعات مذهبی و فلسفی و منوچهری و خاقانی به وصف طبیعت و

 سنایی به عرفان و

 مسعود سعد به حسبیه معروفند اما مضمون اصلی قصیده مدح است و

در قصاید عنصری و انوری نیز موضوع اصلی مدح کردن شاهان است.
قصیده قالب رایح شعر فارسی از اوایل قرن چهارم تا پایان قرن ششم است و از این تاریخ به بعد غزل اندک اندک جای آن را می گیرد اما اوج قصیده سرائی در قرون پنجم و ششم است.
در قرن ششم بر اثر تحولات سیاسی و اجتماعی که رخ می دهد(  بر روی کار آمدن سلجوقیان ) بازار مدح از رونق می افتد و تصوف رواج می یابد و قصیده که اصل موضوع آن ستایش ممدوح در پایان شعر است جای خود را به دیگر قالب های شعری می دهد هر چند از این دوره به بعد هم قصیده دیده می شود اما دیگر قالب رایج نیست و غزل حتی وظیفه اصلی قصیده که مدح باشد را نیز بر عهده می گیرد.

بعضی قصیده را "حماسه دروغین" خوانده اند .چرا که در ادبیات حماسی قهرمان اغلب یک موجود اساطیری است که کارهای عجیب و خارج از توان بشر معمولی انجام می دهد .ولی در قصیده همه ی این صفات در مورد شخصی که کاملاً او ا می شناسیم و می دانیم هیچ یک از این کارها را نمی تواند بکند بکار می رود، به طور مثال قصیده هایی که در مدح سلطان محمد غزنوی سروده شده .   
شاعران برجسته : فرخی سیستانی . منوچهری دامغانی .عنصری .ناصر خسرو .خاقانی .انوری . سعدی .....

                                                 مستزاد 

مستزاد شعری است که در آخر مصراع های یک رباعی یا غزل یا قطعه، جمله ی کوتاهی از نثر آهنگین و مسجع اضافه می کنند که از لحاظ معنی به آن مصراع مربوط است ولی با وزن اصلی شعر هماهنگ نیست.

در واقع کلمه ی مستزاد به معنی "زیاد شده" هم همین معنی را می دهد و علت نام گذاری این نوع شعر هم قطعه اضافه شده در پایان هر مصراعاست.

مستزاد برای اولین بار توسط مسعود سعد سلمان  سروده شد. بعد از او شعرای زیادی به این قالب شعر گفتند.

شاعران برجسته : مسعود سعد سلمان . سنایی . میرزاده عشقی 

                                                   رباعی    

 رباعی  به معنی (چهارتایی  ) یکی از قالبهای شعر فارسی است که در فارسی  به آن  ترانه نیز می‌گویند. این قالب، یک قالب  شعر ایرانی  است، که در زبانهای دیگری (از جمله عربی و ترکی و اردو) نیز مورد استفاده قرار گرفته است.

 اما وزن رباعی :

 اصل وزن : 1.   U U __ __ /  U U __ __   /  U U __ __   / _ 

2. __ __ __  /  U U __ __    / U U __ __   / _

3. U U __ __     / __ __ __   / U U __ __     / _

4. U U __ __ / U U __ __ /  __ __ __ / _ 

5. __ __ __   / __ __ __   / U U __ __   

6. U U __ __ / __ __ __   / __ __ __    / _

7. __ __ __   / U U __ __ / __ __ __     /_

8. __ __ __   /__ __ __   /__ __ __    /_

گونه اصلی : 9. U U __ __     /    U __ U __/ U U __ __   / _    (لا حَولَ و لا قُوَّةَ اِلاّ بِالله)

 10. __ __ __   /   U __ U __ / U U __ __  / _

11. U U __ __ /  U __ U __ /  __ __ __   / _ 

12. __ __ __   / U __ U __ /  __ __ __    / _

در مورد منشأ رباعی، در کتابهای تاریخی دو روایت متفاوت درج شده است. روایت اول،  رودکی را واضع این نوع شعر (به صورت امروزی) می‌داند و گوید که وزن آن را از ترانه‌ای که کودکان به هنگام بازی می‌خواندند اقتباس کرده است .طبق روایت دوم، یعقوب لیث  قهرمان اصلی ماجراست و شعرای دربار او این وزن را اختراع کرده‌اند.

 رباعی متشکل از دو بیت  چهار مصراع است. رعایت قافیه در مصراعهای نخست، دوم و چهارم الزامی و در مصراع سوم اختیاری است. شعرای اولیه، به گفتن رباعیات چهار قافیه‌ای گرایش داشتند، اما به تدریج و از اوایل قرن ششم هجری، شکل سه مصراعی قافیه در رباعی رایج شد.

شاعران برجسته : خیام . عطار . مولوی . بابا افضل کاشانی و.....

                                                 دوبیتی

دوﺑﯿﺘﯽ از ﻗﺎﻟﺐ ھﺎی رﯾﺸﮫدار ﺷﻌﺮ ﭘﺎرﺳﯽ اﺳﺖ.

دو ﺑﯿﺘﯽ وزن ﺗﮑﺎﻣﻞ ﯾﺎﻓﺘﮫ و ﻋﺮوﺿﯽ ﺷﺪه ﻧﻮﻋﯽ از ﺗﺮاﻧﮫھﺎی دوازده ھﺠﺎﯾﯽ

ﻗﺪﯾﻢ اﯾﺮان اﺳﺖ.

دوﺑﯿﺘﯽ ﺑﺎ رﺑﺎﻋﯽ در وزن ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ. رﺑﺎﻋﯽ ﺑﺎ ھﺠﺎی ﺑﻠﻨﺪ آﻏﺎز ﻣﯽ ﺷﻮد و

دو ﺑﯿﺘﯽ ﺑﺎ ھﺠﺎی ﮐﻮﺗﺎه آﻏﺎز ﻣﯽ ﺷﻮد .

ﺷﺎﻋﺮان ﺑﺮﺟﺴﺘﮫ : ﺑﺎﺑﺎﻃﺎھﺮ .

                                               غزل      

 غزل در قرن ششم پا گرفت  . غزل  را می توان به شکل زیر تصویر کرد: 

......................الف///////// ...................... الف
...................... ب ////////// ...................... الف
...................... ج ////////// ...................... الف

غزل" در لغت به معنی "حدیث عاشقی" است. ابیات غزل بین 5 تا 10  بیت دارد و دو مصراع اولین بیت و مصراع دوم بقیه ابیات هم قافیه اند. موضوعات اصلی غزل بیان احساسات و ذکر معشوق و شکایت از بخت و روزگار است. البته موضوع غزل به این موضوعات محدود نمی شود و در ادب فارسی به غزل هایی بر می خوریم که شامل مطالب اخلاقی و حکیمانه هستند.

شاعران برجسته غزل : حافظ . سعدی . مولانا . وحشی بافقی و....

                                               مثنوی

  واژه ی مثنوی از کلمه ی "مثنی" به معنی دوتائی گرفته شده است. زیرا در هر بیت دو قافیه آمده است که با قافیه بیت بعد فرق می کند.از آنجا که مثنوی به لحاظ قافیه محدودیت ندارد بیشتر برای  داستان سرایی از آن استفاده می شود. علاوه بر داستان سرایی، برای هر موضوعی که طولانی باشد هم از مثنوی استفاده می شود. مثلاً در ادبیات آموزشی مثل آموزه های صوفیان هم از قالب مثنوی بهره می برده اند.  قدیمی ترین مثنوی سروده شده- که اکنون به جز چند بیت چیزی از آن در دست نیست- مربوط به رودکی است که متن کلیله و دمنه را در قالب مثنوی به نظم در آورده بود . سرودن مثنوی از قرنسوم و چهارم هجری آغاز شده است که از بهترین مثنوی ها می توان بهشاهنامه فردوسی، حدیقه سنایی، خمسه نظامی و مثنوی مولوی اشاره کرد.

شاعران برجسته : فردوسی  . سنایی . نظامی . مولانا

  ما دو نوع قالب ادبی داریم :

1.    قالب کهن

·        غزل

·        مثنوی

·        رباعی

·        دو بیتی

·        قصیده

·        ترجیع بند

·        ترکیب بند

·        مستزاد

·        قطعه

·        مسمط

·        چهارپاره

·        بحر طویل

2.   قالب های نوین

·        شعر نیمایی

·        شعر آزاد   یا  شعر سپید

وجود وزن در شعر از فصل های ذاتی آن است. از این رو كسانی كه با شعر و شاعری سر و كار دارند، به ویژه با شعر فارسی، باید شناختی  از وزن و قواعد ان داشته باشند، زیرا وزن های شعر فارسی از نظر خوش آهنگی و زیبایی و كثرت و تنوع و نظم در جهان بی نظیر است.

آشنایی با چند اصطلاح و وزن و عروض در ادامه مطلب :

 توضیحاتی درباره اصطلاحات ادبی زیر در ادامه مطلب :

آرایه های درونی

آرایه های بیرونی

آوا شناسی

ابطا

استعاره

بلاغت

تشخیص

حس آمیزی

حشو ( حشو قبیح . حشو ملیح )

سهل و ممتنع

ردالقافیه